هزاران سال است که ایران، آذربایجان، افغانستان، تاجیکستان، ترکیه و کردستان عراق شب یلدا را جشن می گیرند، زمستان را جشن می گیرند و طولانی ترین شب سال را در کنار دوستان و اقوام می گذرانند. اما چرا یلدا را طولانی ترین شب سال و آغاز زمستان می دانند؟
بیایید از اینجا شروع کنیم: فرض کنید زمین ساکن است و ما مرکز جهان هستیم (البته همه ما می دانیم که اینطور نیست!). به آسمان بالای سر خود نگاه کنید و کره ای را خواهید دید که با چند ستاره هنوز در آسمان پر از نور شهر است و آنها در زمان و برای ما در این سیاره در حال حرکت هستند. این نجوم در علم نجوم به «کره آسمانی» معروف است و حرکت تمام اجرام آسمانی روی آن را شرح می دهیم.
کره سماوی مانند یک توپ بزرگ با شعاع بی نهایت و متحدالمرکز با زمین است و مانند زمین در خط استوا دارای قطب شمال و جنوب است و موقعیت ستارگان روی آن را می توان با اندازه و اندازه تعیین کرد. شیبی که با طول و عرض جغرافیایی ما در زمین مطابقت دارد. .
ما با این فرض ثابت هستیم و خورشید در مدار به دور ما می چرخد. مدار خورشید در این دستگاه «زودیاک» نام دارد و این مدار را در 365 روز کامل می کند. از سوی دیگر، می دانیم که محور زمین 23.4 درجه از صفحه منظومه شمسی منحرف شده است. در این دستگاه که توضیح دادیم، مدار خورشید 23.4 درجه از زمین انحراف دارد.
حال اگر برای کره سماوی یک استوا در نظر بگیریم، مدار خورشید این محور را در دو نقطه قطع می کند. در این دو نقطه، روزها و شبها که آن را اعتدال می نامیم برابرند. هنگامی که خورشید به این نقاط می رسد، اعتدال بهاری یا نوروز و پاییز رخ می دهد.
پس از عید نوروز خورشید در مدار خود حرکت می کند و در آسمان طلوع می کند و به بالاترین نقطه مدار خود می رسد. اینجا انقلاب تابستانی است. سی و یکم خرداد و یکم تیرماه در این نقطه قرار دارد و این روز که طولانی ترین روز سال در ایران باستان به نام تیرگان جشن گرفته می شده است.
پس از آن خورشید غروب می کند و به اعتدال پاییزی می رود و دوباره در زمین روز و شب برابر می شود. اکنون خورشید دوباره در آسمان در حال غروب است تا اینکه به پایین ترین نقطه در مدار خود که به انقلاب زمستانی معروف است برسد. اینجا بلندترین شب سال در ایران باستان به شب یلدا یا شب چله معروف شد.
اما دلیل این تفاوت بین ساعات روز و شب چیست؟ اگر جسمی را با سرعت ثابت روی یک کره حرکت دهید، هر چه مسیر آن طولانی تر باشد، طول می کشد تا به انتهای مسیر خود برسد و بالعکس. هر چه مسیر یک شی کوتاهتر باشد، برای رسیدن آن شیء به انتهای مسیر خود کوتاهتر خواهد بود.
گفتیم که آسمان کره ای است که در مرکز آن وقایع آسمانی را می بینیم و خورشید در مدار فرضی خود روی این کره با سرعت ثابتی حرکت می کند. زمانی که خورشید به مدار اوج خود یعنی انقلاب تابستانی می رسد، در دید ما از آسمان نیز طلوع می کند و در واقع مسیر آن در آسمان طولانی تر است و بالعکس. وقتی به مدار می رسد برای ما در آسمان بسیار پایین تر از تابستان است و مسیرش بسیار کوتاهتر است، یعنی از طلوع تا غروب خورشید. بنابراین بین روز و شب تفاوت هایی وجود دارد.
این در نقاط مختلف جهان متفاوت است و به این دلیل است که ناظر زمینی، یعنی نمای آسمان از دید ما تغییر می کند. مثلاً در نیمکره جنوبی برعکس این اتفاق می افتد. در نیمکره جنوبی، امشب کوتاه ترین شب سال و طولانی ترین روز سال، اولین روز تابستان است.
البته می دانیم که تمام استدلال های مطرح شده فرضیه هایی بود که قبلا برای توجیه رویدادهای نجومی مطرح شده بود و اکنون با پیشرفت علم و فناوری هیچ کدام درست نیست. اما از آنجایی که کار با این دستگاه آسان تر است، ستاره شناسان همچنان از آن برای یافتن اجرام آسمانی استفاده می کنند.
یلداتون مبارک.